Nơi hoang dã, bên khe suối và trên núi,
Hoẵng vàng ngậm cỏ cứu người.

Trời sinh hoa như đôi môi, màu tím nhạt,
Tựa mỹ nhân ôm ấp tình lang.

Chuyên trị bệnh kinh nguyệt, hậu sản,
Võ Tắc Thiên dùng ích mẫu giữ nhan sắc.

Hình thái và cách thu hái

Ích mẫu là một loại thảo mộc thuộc họ Hoa môi, có chu kỳ sống từ 1 – 2 năm. Thân thẳng đứng, cao khoảng 0,5 – 1m, có góc cạnh, có thể đơn độc hoặc phân nhánh. Lá mọc đối, có nhiều hình dạng khác nhau. Lá gốc có cuống dài, hình tròn, có răng cưa nông, gốc lá hình tim. Lá giữa thân có cuống ngắn, thùy gần hình kim.

Hoa mọc thành cụm ở nách lá, có hình môi, màu hồng nhạt hoặc tím đỏ. Quả nhỏ, màu nâu. Mùa hoa từ tháng 6 đến tháng 8. Ích mẫu thường mọc ở vùng đất hoang, bờ ruộng, đồng cỏ và ven suối.

Cây được thu hái vào mùa hè, khi hoa chưa nở hoàn toàn, đem phơi khô để sử dụng làm thuốc. Hạt của ích mẫu cũng có thể dùng làm thuốc, gọi là Trùng úy tử (茺蔚子), có hình tam giác nhỏ, còn được gọi là “tam giác tiểu hồ ma”. Tên gọi khác của ích mẫu là Chung úy, Khôn thảo, Ích mẫu.

Truyền thuyết về ích mẫu

Tương truyền, dưới chân núi Đại Cố có một cô gái tên Tú Nương, hiền lành, tốt bụng. Sau khi kết hôn không lâu, cô mang thai.

Một ngày nọ, khi Tú Nương đang quay sợi bông, một con hoẵng vàng bị thương đột nhiên chạy đến, kêu lên thảm thiết. Nhìn xa xa, cô thấy có một thợ săn đang đuổi theo. Cảm thương con hoẵng, Tú Nương nhanh trí giấu nó dưới ghế và dùng váy che lại.

Lát sau, người thợ săn chạy đến hỏi:
“Chị ơi, có thấy con hoẵng bị thương chạy qua đây không?”

Tú Nương bình tĩnh trả lời:
“Có thấy, nó chạy về hướng đông rồi.”

Người thợ săn liền đuổi theo. Khi thấy thợ săn đã đi xa, Tú Nương nói với hoẵng vàng:
“Mau chạy về hướng tây đi!”

Hoẵng vàng quỳ gối cúi đầu tỏ lòng biết ơn rồi chạy mất.

Không lâu sau, Tú Nương chuyển dạ nhưng gặp khó khăn, bà đỡ bó tay, thuốc giục sinh cũng không có tác dụng, cả nhà lo lắng đến bật khóc.

Đúng lúc đó, bên ngoài vang lên tiếng “cạch cạch”, Tú Nương nhìn ra cửa thì thấy chính con hoẵng mà cô từng cứu. Nó đang cắn một nhánh cỏ thơm, chậm rãi đi đến bên giường, mắt ngấn lệ.

Tú Nương hiểu ngay ý của nó, liền bảo chồng lấy nhánh cỏ từ miệng hoẵng vàng, hoẵng vàng gật đầu rồi bỏ đi.

Sau khi uống nước sắc từ nhánh cỏ, Tú Nương giảm đau, cơ thể nhẹ nhõm, chẳng bao lâu sau đã hạ sinh một đứa bé khỏe mạnh.

Nhận ra dược tính của loài cỏ này, Tú Nương quyết định trồng nhiều quanh nhà để dành cho các sản phụ sử dụng khi sinh con. Cô đặt tên nó là “Ích mẫu thảo” (cây tốt cho mẹ).

Thơ ca về ích mẫu

Có bài thơ ca ngợi ích mẫu như sau:

“Cành lá bình thường, hoa cũng vậy,
Mọc chốn hoang sơ, lớn giữa đồng.
Trị bách bệnh cho đàn bà, trẻ nhỏ,
Thực là dược thảo cứu muôn nhà.”

Võ Tắc Thiên và ích mẫu

Sách “Tân Đường Thư” (新唐书) có ghi chép rằng, Võ Tắc Thiên dù tuổi cao nhưng vẫn giữ được dung nhan trẻ đẹp, khiến các cung nữ bên cạnh không ai nhận ra bà đã già. Tuy nhiên, tài liệu không ghi rõ bà đã sử dụng loại mỹ phẩm nào.

Hơn 40 năm sau khi bà qua đời, trong sách “Ngoại Đài Bí Yếu” (外台秘要), danh y Vương Đạo đã ghi lại một phương thuốc dưỡng nhan mà Võ Tắc Thiên từng dùng trong thời gian dài. Thành phần chính của phương thuốc này là ích mẫu, được gọi là “Gần đây hiệu nghiệm – Thánh Hoàng hậu Võ Tắc Thiên luyện ích mẫu thảo lưu nhan phương” (近效武则天大圣皇后炼益母草留颜方).

Công thức này có tác dụng đặc biệt giúp da mềm mại, sáng bóng, sau một tháng da dẻ hồng hào, khác hẳn với người bình thường. Nếu kiên trì sử dụng nhiều năm, sáng tối không gián đoạn, thì phụ nữ ngoài 40 – 50 tuổi vẫn trẻ như thiếu nữ.

Ghi chép trong y học cổ truyền

Sách “Bản Thảo Thập Di” (本草拾遗) ghi chép lại phương pháp Võ Tắc Thiên dùng ích mẫu để làm đẹp da như sau:

• Vào ngày 5 tháng 5 âm lịch, thu hái rễ và thân ích mẫu, đem phơi khô, tránh lửa.
• Sau đó, tán thành bột mịn, trộn với nước bột mì thành viên nhỏ như trứng gà, rồi đem phơi khô.
• Đem viên thuốc đặt vào lò, châm lửa ở trên và dưới, đốt nhỏ lửa cho đến khi đủ một chu kỳ canh giờ.
• Cuối cùng, nghiền thành bột mịn, mỗi 10 phần ích mẫu sẽ thêm 1 phần hoạt thạch (đá phấn) và 3 phân son đỏ để tăng hiệu quả làm đẹp.

Bài thuốc này giúp da mặt mềm mịn, sáng hồng, trẻ trung nếu sử dụng lâu dài.

Tổng kết

Từ một truyền thuyết cảm động, ích mẫu không chỉ là vị thuốc quý trong Đông y, giúp trị bệnh phụ nữ, hỗ trợ sinh sản, mà còn được Võ Tắc Thiên dùng làm thuốc dưỡng nhan. Ngày nay, ích mẫu vẫn là một vị thuốc phổ biến trong các bài thuốc Đông y, được sử dụng để điều hòa kinh nguyệt, hỗ trợ sinh sản và làm đẹp da.